Күн тұтылуы адамзат тарихында әрдайым таңданыс пен үрей туғызған табиғи құбылыс болды. Ежелгі өркениеттер бұл құбылысты аспан әлемінің белгісі немесе құдайлардың қаһары ретінде қабылдаған. Бүгінде ғылым күн тұтылуының табиғатын жан-жақты түсіндіріп бергенімен, ол әлі де ерекше құбылыс ретінде адамдардың назарын өзіне аударады. Әлемнің түкпір-түкпірінен мыңдаған адам күн тұтылуын көру үшін арнайы саяхаттайды. Бұл мақалада сіз бұрын білмеуіңіз мүмкін болған күн тұтылуы туралы қызықты әрі танымдық деректермен танысасыз.
- Күн тұтылуы Ай Жер мен Күннің арасына келіп, Күннің жарығын толық немесе жартылай жауып қалған кезде орын алады. Бұл тек жаңа Ай фазасында ғана мүмкін болады, себебі дәл сол кезде Ай Күн мен Жердің ортасына орналасады. Алайда Ай орбитасының көлбеулігіне байланысты әр жаңа Ай тұтылумен сәйкес келмейді.
- Күн тұтылуының үш негізгі түрі бар: толық, жартылай және шеңберлі. Толық тұтылу кезінде Ай Күнді толықтай жауып қояды, жартылай — тек бір бөлігін, ал шеңберлі — Айдың Күннен кіші болып көрінуі нәтижесінде күн дискісінің шетінде жарық сақина қалады. Әрбір түрі көрерменге ерекше әсер қалдырады.
- Толық тұтылу аймағы Жер бетінде өте тар — әдетте 100–200 шақырым аралығында ғана. Бұл аймақтан тыс жерлерде күн тек жартылай тұтылады. Сол себепті көптеген адамдар тұтылудың толық фазасын көру үшін ұзақ сапарға шығады.
- Толық күн тұтылуы ең көп дегенде шамамен 7 минут 30 секундқа созылады, ал көп жағдайда 3 минутқа жетпейді. Мұндай қысқа уақыт оны одан әрі ерекше әрі бағалы құбылыс етеді. XXI ғасырдағы ең ұзақ тұтылу 2009 жылдың 22 шілдесінде болды және ол 6 минуттан астам уақытқа созылды.
- Жердің бір аймағында толық күн тұтылуы өте сирек қайталанады — орта есеппен әр 375 жылда бір рет. Бұл Айдың әр айналымында әртүрлі жолмен қозғалуына байланысты. Сондықтан кей өңірлерде адамдар бұл құбылысты көру үшін өмір бойы күтеді.
- Күн тұтылуына тікелей қарауға тек толық фаза кезінде ғана рұқсат етіледі. Басқа кездерде арнайы қорғаныш көзілдірігінсіз бақылау көру қабілетіне ауыр зақым келтіруі мүмкін. Тіпті кәдімгі күннен қорғайтын көзілдіріктер де жеткілікті қорғаныс бермейді.
- Айдың көлеңкесі, яғни тұтылу аймағы, Жер бетімен сағатына 2000–3000 шақырым жылдамдықпен қозғалады. Бұл тұтылуды жылдам әрі динамикалық көрініске айналдырады. Толық фаза қысқа ғана сәтте басталып, тез аяқталады.
- Толық фаза кезінде ауа температурасы бірнеше градусқа дейін төмендеп кетуі мүмкін. Кенеттен қараңғылық орнап, жануарлар мінез-құлқын өзгертеді, ал аспанда жұлдыздар көріне бастайды. Бұл сәт ерекше тыныш әрі шым-шытырық атмосфера тудырады.
- Толық тұтылу кезінде Күннің сыртқы қабаты — корона көрінеді, ол әдетте Күннің жарығының күшінен байқалмайды. Ғалымдар тұтылу кезінде коронаны зерттеу арқылы көптеген жаңалық ашқан. Соның бірі — күн желі құбылысының анықталуы.
- Ежелгі халықтар күн тұтылуын үрей мен діни мағынаға балаған. Қытайда бұл құбылысты айдаһар Күнді жұтып жатыр деп түсіндіріп, барабан соғып, оны қорқытқысы келген. Майя мен инка өркениеттерінде тұтылу құдайлардың ашуының белгісі деп саналған.
- Күн тұтылуын алғаш ғылыми тұрғыда түсіндірген — ежелгі грек астрономы Гиппарх. Ол тұтылуларды аспан денелерінің қашықтығы мен көлемін есептеу үшін пайдаланған. Оның еңбектері кейінгі астрономиялық зерттеулерге негіз болды.
- Орта ғасырларда тұтылулар көбіне апат, соғыс немесе індеттің белгісі ретінде қабылданған. Ғалымдар оның табиғи құбылыс екенін білгенімен, халық арасында ырымшылдық басым болған. Ағартушылық дәуірінен кейін тұтылуға деген көзқарас ғылыми сипатқа ие болды.
- Күн тұтылуы белгілі бір циклмен қайталанып отырады, оны сарос циклі деп атайды. Бұл цикл шамамен 18 жыл 11 күн және 8 сағатқа созылады, содан кейін геометриясы ұқсас тұтылу қайталанады. Бұл заңдылықты вавилондық астрономдар ежелден білген.
- Тұтылу кезінде жер бетінде көлеңкелі толқындар немесе «көлеңкелі жыландар» деп аталатын ерекше құбылыс байқалуы мүмкін. Олар атмосферадағы жарықтың сынуынан пайда болып, жер бетінде жүгіріп өтетін қара-ақ жолақтар түрінде көрінеді. Бұл құбылыс әлі күнге дейін толық зерттелмеген және сирек кездеседі.
- Күн тұтылуын Жерден ғана емес, басқа планеталардан да бақылауға болады. Мысалы, NASA марсоходтары Марс серіктері арқылы болатын күн тұтылуын тіркеген. Бұл құбылыс басқа аспан денелерінің атмосферасын зерттеуге көмектеседі.
Бұл керемет әрі қызықты деректер күн тұтылуының тек табиғи құбылыс емес, сонымен қатар ғылыми зерттеулер үшін маңызды оқиға екенін көрсетеді. Бұл астрономияны, тарихты, мәдениетті және адам психологиясын тоғыстыратын бірегей құбылыс. Күн тұтылуы — ғарыш үйлесімін көзбен көруге мүмкіндік беретін сирек сәт. Ол туралы неғұрлым көп білсек, соғұрлым ол бізге әсер етеді.
