Құмды дөңдер — бұл жай ғана шөлдегі құм үйінділері емес, табиғаттың ерекше құбылысы, ландшафтты өзгертіп, сирек кездесетін экожүйелерді қалыптастыратын күш. Олар тек ыстық шөлдерде ғана емес, теңіз жағалауларында, өзен бойында, тіпті Арктикада да кездеседі. Желдің әсерімен дөңдер жылжып, күрделі пішіндер түзе алады және өз бойында өңірдің климаттық, геологиялық тарихын сақтайды. Көпшілік құмды дөңдерді тек шөлмен байланыстырады, алайда олардың таралу аймағы мен маңызы әлдеқайда кең. Төменде сіз білмеуі мүмкін дөңдер туралы қызықты әрі танымдық деректер берілген.
- Құмды дөңдер тек шөлде ғана емес, теңіз жағалауында, көл маңында және тіпті басқа планеталарда да түзіледі. Ең танымал дөңдер Сахарада, Намибияда және Арабияда орналасқан, ал Еуропада — Франция мен Польшада кездеседі. Тіпті Марста да дөңдер анықталып, орбиталық аппараттармен зерттелуде.
- Дөңдердің негізгі материалы — құм, бірақ кейбір өңірлерде олар жанартаулық күлден немесе ұсақ ұлу сынықтарынан түзіледі. Құм түйіршіктерінің мөлшері дөңнің биіктігі мен еңісіне әсер етеді. Ең жақсы пішінделу біркелкі, құрғақ және ұсақ құммен жүреді.
- Желдің әсерімен дөңдер бірте-бірте қозғалады. Олардың жылжу жылдамдығы кейде жылына бірнеше метрден ондаған метрге дейін жетеді. Бұл құбылыс ауыл шаруашылығына және инфрақұрылымға айтарлықтай қиындықтар тудырады.
- Әлемдегі ең биік дөң — Перудегі Серро-Бланко, оның биіктігі шамамен 1176 метрге жетеді. Дөңдердің пішіні мен биіктігі маусым сайын өзгеріп отырады, әсіресе қатты жел немесе құм дауылы болған жағдайда. Кейбір дөңдер ондаған шақырымға созылатын құм жоталарын құрайды.
- Дөңдердің бірнеше пішіні бар: жарты ай тәрізді, сызықтық, жұлдыз тәрізді және күмбез тәрізді. Олардың пішіні желдің бағытына, күші мен құм мөлшеріне байланысты болады. Ең күрделі пішін — жұлдыз тәрізді дөңдер, олар айнымалы желдер әсерінен пайда болады.
- Кейбір дөңдерде «ән салатын құм» құбылысы байқалады. Құм төгілу кезінде құм түйіршіктері гуіл немесе дыбыс шығарады, бұл дыбыс 105 децибелге дейін жетуі мүмкін. Мұндай құбылыс Қытай, Марокко, АҚШ және Иран шөлдерінде тіркелген.
- Дөңдер жел мен су эрозиясынан қорғайтын табиғи қалқан болып табылады. Теңіз жағалауында олар жаға желінен, дауыл мен тасқыннан қорғаса, шөлдерде шаңның таралуына тосқауыл болады. Алайда адам араласуы — құрылыс, мал жаю немесе техникалық жұмыс — дөңдерді бұзады.
- Дөңдер сирек кездесетін өсімдіктер мен жануарлар тіршілік ететін ерекше орта болып саналады. Мысалы, Еуропаның солтүстігінде сирек шөптер өссе, шөлдерде арнайы бейімделген кесірткелер, қоңыздар мен жыландар тіршілік етеді. Мұндай экожүйелерде көбіне тек сол жерге тән (эндемик) түрлер мекендейді.
- Әлемнің әр түкпірінде дөңдерді қорғауға арналған қорықтар мен ұлттық парктер құрылған. Мысалы, АҚШ-тағы Great Sand Dunes ұлттық паркі немесе Намибиядағы Соссусфлей. Бұл жерлерді ғалымдармен қатар туристер де жиі тамашалайды.
- Құм қабаттары жел мен жауын-шашын туралы деректерді сақтай отырып, климаттық архив ретінде қызмет етеді. Ғалымдар бұл қабаттарды зерттей отырып, мыңдаған жыл бұрынғы климаттық жағдайларды қалпына келтіреді. Мұндай зерттеулер қазіргі климат өзгерістерін болжауға көмектеседі.
- Өзендер мен теңіз түбінде де суасты дөңдері түзіледі. Олар да дәл сол желдің орнына ағыс әсерінен қалыптасады. Бұл құрылымдарды зерттеу кеме қатынасы мен теңіз инфрақұрылымын жобалау үшін маңызды.
- Кейбір халықтарда дөңдер киелі орын ретінде қабылданады. Мысалы, Сахарадағы көшпелі тайпалар кейбір дөңдерді аңыз-әңгімелермен байланыстырып, қасиетті деп санайды. Мұндай сенімдер ұрпақтан-ұрпаққа беріледі.
- Дөңдер жергілікті микроклиматқа әсер етіп, желден қорғалған, ылғалдылығы жоғары аймақтар түзейді. Мұндай жерлерде өсімдіктер жиі өсіп, ауа температурасы тұрақтылығымен ерекшеленеді. Бұл дөңдерді биологиялық әртүрлілікті сақтау үшін маңызды етеді.
- Қазақстанда да дөңдер кездеседі, әсіресе Каспий теңізі мен Арал маңы аймақтарында. Ең әйгілі мысал — Ақмешіт-Құмкөл маңындағы құм жоталары мен Маңғыстау өңірінің дөңдері. Бұл жерлер табиғи құндылығы мен туризм үшін маңызымен ерекшеленеді.
Құмды дөңдер — бұл уақыт, жел мен жердің бірлескен шебер туындысы. Бұл қызықты деректер олардың экология, климатология және мәдениеттегі рөлін аша түседі. Дөңдер — тек құм емес, бұл — табиғаттың тірі, қозғалыстағы көрінісі. Енді сіз дөңге қарағанда оны жай ғана ландшафт элементі емес, жер бетіндегі ерекше құбылыс ретінде қабылдайтын боласыз.
