Протожұлдыздар — бұл жаңа жұлдыздардың дүниеге келу кезеңін білдіретін ерекше аспан денелері. Олар ғарыштағы газ бен шаң-тозаңнан тұратын молекулалық бұлттардың ішінде гравитациялық қысым арқылы қалыптасады. Протожұлдыздар әлі толық жұлдыз болып қалыптаспағанымен, олардың ішінде болашақ жұлдыздың негізі қаланады. Бұл кезең — жұлдыз эволюциясының бастапқы әрі өте маңызды бөлігі. Төменде протожұлдыздар туралы сіз естімеген болуы мүмкін қызықты және танымдық деректер келтірілген.
- Протожұлдыз — суық газды-шаңды бұлт пен толыққанды жұлдыз арасындағы өтпелі кезең. Ол молекулалық бұлттың бір бөлігінің гравитациялық қысым арқылы жиырылуы нәтижесінде пайда болады. Бұлттың ортасы тығыздалып, температурасы көтерілген сайын, протожұлдыздың негізі қалыптасады. Бұл процесс жүз мыңдаған жылдарға созылуы мүмкін.
- Протожұлдыздар көрінетін жарықта байқалмайды, себебі оларды қоршаған қалың шаң қабаты жарықты бөгейді. Олар инфрақызыл телескоптар арқылы анықталады, себебі мұндай құралдар жылу толқындарын тіркей алады. Осы әдіс арқылы астрономдар Галактикада мыңдаған протожұлдыздарды тапты. Әсіресе Орион тұмандығында олар көптеп кездеседі.
- Протожұлдыздың ішкі температурасы гравитациялық қысым арқылы біртіндеп артады, бірақ термоядролық реакциялар әлі басталмаған болады. Бұл кезеңде энергияның негізгі көзі — тартылыс күші арқылы бөлінетін энергия. Температура шамамен 10 миллион Кельвинге жеткенде, сутегі гелийге айналып, термоядролық синтез басталады. Осы сәттен бастап протожұлдыз нақты жұлдызға айналады.
- Протожұлдыздар көбіне жалғыз емес, топтасып пайда болады. Бір молекулалық бұлттың ішінде ондаған немесе жүздеген протожұлдыздар қалыптасуы мүмкін. Бұл — жұлдыз шоғырлары мен қос жұлдыз жүйелерінің пайда болуына әкеледі. Бір-біріне жақын орналасқан протожұлдыздар арасында гравитациялық әсерлер байқалады.
- Кейбір протожұлдыздар жоғары жылдамдықпен газ ағындарын кеңістікке шығарады. Бұл ағындар джеттер деп аталады және бірнеше жарық жылы қашықтыққа дейін созылуы мүмкін. Олар аралық кеңістіктегі затпен әрекеттесіп, соққы толқындарын тудырады. Джеттердің болуы протожұлдыздың белсенді түрде масса жинап жатқанын көрсетеді.
- Протожұлдыздардың айналасында жиі аккрециялық диск пайда болады. Бұл — газ бен шаңнан тұратын, протожұлдызды айналып жүретін жазық құрылым. Осы дискіден зат біртіндеп протожұлдыздың өзегіне түсіп, оның массасын арттырады. Кейіннен дәл осы дисктен планеталар жүйесі қалыптасуы мүмкін.
- Протожұлдыздар даму дәрежесі мен сәулелену сипатына қарай бірнеше класқа бөлінеді. Олар 0, I, II және III сыныптарымен белгіленеді, мұндағы 0 — ең ерте кезең. Әрбір сынып белгілі бір массалық, жарықтық және диск сипаттамаларына ие. Бұл жіктеу жұлдыздың дамуын бақылауға көмектеседі.
- Протожұлдыздардың өмір сүру уақыты ересек жұлдыздарға қарағанда өте қысқа. Ол шамамен 100 мыңнан бірнеше миллион жылға дейін созылады, бұл массасына байланысты өзгереді. Жоғары массалы протожұлдыздар тезірек қызып, жұлдызға айналады. Массасы жұлдыз эволюциясының жылдамдығын анықтайды.
- Протожұлдыздардың массасы әртүрлі болуы мүмкін. Кейбіреулерінің массасы тым аз болғандықтан, олар ешқашан нағыз жұлдызға айналмайды және қоңыр ергежейліге айналады. Ал аса ірі протожұлдыздар болашақта аса алып жұлдыздарға айналуы мүмкін. Бастапқы масса — олардың тағдырын анықтайтын негізгі фактор.
- Протожұлдыздарды зерттеу Күн жүйесінің пайда болуын түсінуге көмектеседі. Ғалымдар метеориттердегі изотоптарды зерттей отырып, Күннің протожұлдыздық дискіндегі жағдайларды қалпына келтіреді. Бұл Жердің қалай және қашан пайда болғанын түсіндіруге мүмкіндік береді. Протожұлдыздар — біздің күн жүйеміздің ежелгі тарихының кілті.
- Протожұлдыздар тек Құс жолында емес, басқа галактикаларда да кездеседі. Олар әсіресе жұлдыздар қарқынды пайда болатын аймақтарда — мысалы, Үлкен Магеллан бұлтында байқалады. Басқа галактикалардағы протожұлдыздарды салыстыра отырып, жұлдыз эволюциясының ғаламдық заңдылықтары зерттеледі. Бұл біздің ғалам туралы түсінігімізді кеңейтеді.
- Протожұлдыздар үнемі өзгеріп отыратын өте белсенді нысандар. Астрономдар олардың жарқырау қарқынының өзгеруін, жаңа джеттердің пайда болуын бірнеше жыл ішінде-ақ байқайды. Мұндай құбылыстарды Hubble және James Webb телескоптары тіркейді. Сондықтан олар ғылыми бақылаулар үшін аса қызықты нысандар болып саналады.
Протожұлдыздар — жұлдыздың пайда болу жолындағы алғашқы әрі күрделі қадам. Бұл кезеңде ғаламдағы физикалық заңдар ерекше түрде көрініс табады. Бұл қызықты деректер арқылы біз жұлдыздардың қалай дүниеге келетіні жайлы тереңірек түсіне аламыз. Ғылым дамыған сайын протожұлдыздар бізге ғаламның таңғажайып сырларын ашуға көмектеседі.
