Шай — әлемдегі ең көне және ең танымал сусындардың бірі. Ол тек ішіп шөл басатын ғана емес, дәстүрлерді, мәдениетті, денсаулықты, жылылықты және қонақжайлылықты білдіретін ұғым. Қытайдан бастау алған шайдың тарихы мыңдаған жылдарға созылып, бүгінде дүниежүзінің түкпір-түкпірінде әртүрлі түрлермен және рәсімдермен танымал. Әр ел шайды өзінше дайындап, ерекше мән береді. Төменде сіз білмеуі мүмкін шай туралы таңғаларлық әрі танымдық деректер берілген.
- Барлық нағыз шайлар тек бір ғана өсімдіктен — Camellia sinensis деген шай бұтасынан алынады. Жасыл, қара, ақ және улун шайлары арасындағы айырмашылық тек өңдеу тәсіліне байланысты. Ферментация деңгейі шайдың түсі мен дәміне әсер етеді. Бір плантациядан бірнеше түрлі шай алу мүмкін.
- Шайдың отаны — Қытай. Аңыз бойынша, біздің дәуірімізге дейінгі 2737 жылы Қытай императоры Шэнь Нун ыстық су ішіп отырған кезде, ыдысына кездейсоқ шай жапырағы түсіп кетеді. Осылайша шайдың дәмі ашылып, ол күнделікті сусынға айналады. Қытайда шай ішу үлкен мәдениетке айналып, рәсімдерге негіз болды.
- Жапонияда шай буддалық монахтар арқылы таралып, рухани тәжірибеге айналды. Матча шайын дайындау мен ұсыну арнайы рәсімге — шай рәсіміне айналған. Бұл рәсім бір сағаттан астам уақытқа созылып, ішкі тазалық пен үйлесімділікке бағытталған. Шай рәсімі — медитацияның бір түрі ретінде бағаланады.
- Үндістанда шай кең таралуын британдық колония кезеңінде бастады. Британдықтар шай плантацияларын дамытып, өндірісті арттырды. Бүгінде Үндістан — шай өндіру жағынан көшбасшы елдердің бірі. Масала шайы — сүт, қара шай және дәмдеуіштерден тұратын әйгілі сусын — осы елде пайда болған.
- Ұлыбританияда шай ұлттық мәдениеттің бір бөлігіне айналған. Түстен кейінгі шай ішу дәстүрі XIX ғасырда пайда болды. Бұл үрдісті герцогиня Бедфорд бастаған, ол шайды кешкі асқа дейінгі шағын тіскебасар ретінде ішкен. Қазіргі таңда ағылшын шайы — талғам мен дәстүрдің нышаны.
- Моңғолияда шай ерекше түрде дайындалады — сүт пен тұз қосып ішеді. Бұл сусынға кейде май, ұн және қой майы қосылады. Мұндай шай суық климатта энергия мен жылу береді. Оны суутай цай деп атайды және ол моңғол халқы үшін ерекше маңызға ие.
- Әлемдегі ең қымбат шай Қытайда өндіріледі және Да Хун Пао деп аталады. Бұл шай сирек кездесетін бұталардан жиналып, арнайы әдіспен кептіріледі. Бірнеше граммы мыңдаған доллар тұруы мүмкін. Бұл шай Қытайдың ұлттық байлығы саналады.
- Салқын шай қазіргі заманның туындысы емес. 1904 жылы Сент-Луистегі халықаралық көрмеде ыстық күнге байланысты шайды мұзбен ұсынған. Осылайша салқын шай танымалдылыққа ие болды, әсіресе АҚШ-та. Бүгінде ол жазғы мәзірдің ажырамас бөлігіне айналған.
- Шай құрамында кофеин болады, бірақ ол кофеге қарағанда әлдеқайда аз мөлшерде. Бұл кофеинді теин деп атайды, және ол біртіндеп әсер етіп, адамды сергітеді. Сондықтан шай жұмыс кезінде не оқу барысында жақсы серіктес. Әсіресе жасыл шай табиғи сергіткіш ретінде бағаланады.
- Шайда антиоксиданттар — полифенолдар көп мөлшерде кездеседі. Олар ағзаны ерте қартаю мен түрлі аурулардан қорғайды. Шайды үнемі ішіп тұру жүрек-қан тамырлары жүйесіне пайдалы әсер етеді. Кейбір шайлар ас қорытуды жақсартады және зат алмасуды белсендіреді.
- Көптеген елдерде шай қонақжайлықтың белгісі саналады. Мароккода шайды жалбызбен және мол қантпен береді. Түркияда шайды тюльпан тәрізді кішкентай стакандарда ұсынады және қайта-қайта құйып отырады. Бұл рәсім қонаққа деген құрметтің белгісі.
- Шай өндірісі әлемдегі ең ауқымды салалардың бірі болып табылады. Ол миллиондаған адамды жұмыспен қамтамасыз етеді. Шай плантациялары 40-тан астам елде, оның ішінде Шри-Ланка, Кения, Индонезия және Вьетнамда бар. Әлемде жыл сайын 6 миллион тоннадан астам шай тұтынылады.
- Қазақстанда шай XIX ғасырда кеңінен тарала бастады. Алғашында оны дәрілік өсімдік ретінде қолданған, кейін күнделікті ішетін сусынға айналған. Соңғы жылдары жергілікті шөптерден жасалған шайлар үлкен сұранысқа ие бола бастады. Олар кофеинсіз және емдік қасиеттерге ие.
- Әртүрлі шай түрлерінің ағзаға әсері де әртүрлі болады. Жасыл шай сергітеді, ақ шай тыныштандырады, улун жүйкені теңестіреді. Пуэр шайы зат алмасуды жақсартып, көңіл-күйді көтереді. Осылайша шайды көңіл-күйге не уақытқа қарай таңдап ішуге болады.
- Шайды тек ішіп қана қоймай, аспаздықта да пайдаланады. Қытайда шайда пісірілген жұмыртқа танымал. Батыс Еуропада шай десертке, пісірмеге немесе маринадқа қосылады. Шайдың хош иісі тағамға ерекше дәм береді.
Шай — тек сусын ғана емес, тұтас бір мәдениет, тарих және рухани тәжірибе. Бұл таңғаларлық деректер шайдың адамзат өміріндегі орнын тереңірек түсінуге көмектеседі. Шай — тыныштықтың, шабыттың және қарым-қатынастың дәнекері. Оны неғұрлым жақсы танысақ, соғұрлым шынайы бағалай аламыз.
