Шырылдақ торғайлар — қыстың көрінісіне сән беретін, ерекше танымал әрі сүйкімді құстардың бірі. Олардың ашық қызыл төс қауырсыны аппақ қармен әдемі үйлесіп, қысқы табиғатқа ерекше реңк береді. Көпшілікке кеңінен таныс болғанымен, шырылдақтар туралы білмейтін тұстарымыз аз емес. Бұл құстар орнитологтардың, табиғат бақылаушылардың, тіпті ақын-жазушылардың да назарынан тыс қалған емес. Төменде шырылдақ торғайларға қатысты сіз естімеген қызықты және танымдық деректер жинақталған.
- Шырылдақ торғайлар қаңқа тұқымдасына жатады, ал олардың латынша атауы Pyrrhula pyrrhula, яғни «оттай қызыл» деген мағына береді. Бұл атау аталықтарының қызыл төс қауырсындарына байланысты қойылған. Аналықтары күңгірт, сұрлау реңді болып келеді. Жынысына қарай мұндай айырмашылық көптеген құстарға тән.
- Атауына қарамастан, шырылдақтар тек қыста ғана кездесетін құс емес. Олар Еуразияның қоңыржай және солтүстік аймақтарында жыл бойы мекендейді. Қыста ғана олар елді мекендерге жақындап, көзге жиі түседі. Жазда шырылдақтар орман ішінде тығылып, тым-тырыс өмір сүреді.
- Олардың негізгі қорегі — ағаш бүршіктері, тұқымдар және жидектер. Әсіресе қайың, шырша, қарағай, үйеңкі және беде тұқымдарын көп тұтынады. Бүршіктерді ерте жеп қою арқылы кейде бағбаншыларға зиян келтіруі мүмкін, бірақ табиғатта бұл құбылыс тепе-теңдікті сақтауға көмектеседі. Сонымен қатар олар осот, үлкен тікен және арамшөптердің дәнін де жейді.
- Шырылдақтардың тұмсығы қысқа болса да, өте мықты әрі жалпақ болып келеді. Бұл оларға қатты дәндерді оңай шағуға мүмкіндік береді. Олар кейде тұқымды бір аяғымен ұстап тұрып, тұмсығымен шағады. Мұндай мінез-құлық дала құстары арасында сирек кездеседі.
- Ұялау кезеңінде шырылдақтар өте сақ әрі үнсіз болады. Мамыр-маусым айларында орманда олардың дыбысын есту қиын, өйткені олар тығылып өмір сүреді. Ұяларын көбінесе қылқан жапырақты ағаштарға, кейде жапырақты ағаштарға салады. Аналығы 4–6 жұмыртқа басып шығарып, оларды шамамен екі апта шайқайды.
- Шырылдақтар тамаша сайрағыш құстар емес. Олардың үні — жұмсақ ысқырық пен әлсіз сыбыр дыбыстарынан тұрады. Алайда көктемгі кезеңде аталықтар жұптасу үшін баяу әрі төмен дыбыстар шығарады. Бұл дыбыстар тыныш қысқы күндері ғана жақсы естіледі.
- Бұл құстар үлкен топтармен жүрмейді, бірақ қыста 20–30-ға дейінгі шағын топтарға бірігуі мүмкін. Топта бір отбасылық құстар да, бөгде даралар да бола береді. Мұндай топтасу азық тапшылығы кезінде тіршілік етуге көмектеседі. Көктем келгенде топтар таралып, жұптасқан өмірге көшеді.
- Жарқын реңіне қарамастан, шырылдақтар табиғатта жақсы жасырыну қабілетіне ие. Олардың қауырсыны күңгірт болғандықтан, сұр және қоңыр қабық фонында көзге түсе бермейді. Әсіресе аналықтары жақсы маскировка жасайды, бұл ұя басу кезінде өте маңызды. Маскировка — жыртқыштардан қорғанудың маңызды құралы.
- Бұл құстар аязға өте төзімді. Қалың түбіт қауырсындарының арқасында олар –30 градусқа дейінгі аязға шыдай алады. Суықта олар қозғалысты азайтып, бұта арасын немесе ағаштың саясын паналайды. Тоңбау үшін денені домалатып, қауырсындарын үрлеп отырады.
- Көптеген халықтарда шырылдақтар қыстың символы саналады. Оларды ашық хаттардан, ертегі кітаптарынан, қысқы безендірулерден жиі кездестіруге болады. Славян халықтарының дәстүрінде шырылдақтар қыс пен Жаңа жылдың жақындауын білдіреді. Олар жиі өлеңдер мен әндерде бейнеленіп, жылулық пен тыныштықтың белгісі ретінде қабылданады.
- Ғалымдар шырылдақтарды орман экожүйесінің жай-күйін бақылауға арналған индикатор ретінде пайдаланады. Олардың санындағы немесе мінезіндегі өзгерістер қорек тапшылығы мен табиғи тепе-теңдіктің бұзылуын білдіруі мүмкін. Кейбір аймақтарда орманның кесілуі мен климаттың өзгеруі себепті бұл құстардың саны азаюда. Сондықтан олар биологиялық әртүрлілікті бақылау бағдарламаларына енгізілген.
- Шырылдақтардың бірнеше түр тармағы бар, олар сыртқы пішіні мен түсі бойынша ерекшеленеді. Мысалы, сібір шырылдақтары ірілеу әрі түсі қанық болады. Кейбір түрлері Жапонияда, Қытайда, Кавказда және Гималайда кездеседі. Бұл олардың кең таралған және түрлі жағдайларға бейімделе алатынын көрсетеді.
Бұл керемет деректер шырылдақ торғайлардың сыртқы тартымдылығынан бөлек, табиғаттағы ерекше рөлін де айқын көрсетеді. Олар — маусымдық бейімделу мен эволюциялық шеберліктің айғағы. Шырылдақтарды бақылау — бұл жай ғана әдемілікке сүйсіну емес, табиғатты тереңірек түсінудің бір жолы. Табиғатпен үйлесімді өмір сүру үшін осындай құстарды қорғау — әрқайсымыздың ортақ міндетіміз.
