Жартастар құлауы — таулы аймақтарда жиі кездесетін әрі кенеттен пайда болып, ауыр зардаптарға әкелетін ең қауіпті табиғи құбылыстардың бірі. Мұндай жағдайдан туристер, альпинистер және тауда өмір сүретін тұрғындар үнемі сақтанады, өйткені биіктіктен құлаған бір ғана тас та адам өміріне қауіп төндіруі мүмкін. Дегенмен, бұл — тек қауіпті құбылыс емес, сонымен қатар табиғаттағы күрделі геологиялық және климаттық процестердің нәтижесі. Тастардың құлауына түрткі болатын себептер көп, әрі олардың бәрін алдын ала болжау әрдайым мүмкін емес. Назарларыңызға осы табиғи құбылыс туралы сіз білмеуіңіз мүмкін болған ең қызықты әрі танымдық деректерді ұсынамыз.
- Жартастар құлауы — тік жартасты беткейден жекелеген тау жыныстарының бөлініп, төмен қарай сырғып, құлап түсу процесі. Көбінесе бұл құбылыс кішкене сілкінуден басталып, ақырында үлкен көлемдегі тас массасының қозғалуына себеп болады. Мұндай құлаулар, әдетте, еңісі 45 градустан асатын тік беткейлерде орын алады. Олар әсіресе тар шатқалдар мен таулы жолдарда өте қауіпті.
- Жартастардың құлауы көбінесе ауа температурасының күрт өзгеруіне байланысты болады, әсіресе көктем мен күз мезгілдерінде. Күндіз тастар қызып, түнде тез салқындайды, бұл жыныстың жарылып, бөлшектенуіне әкеледі. Жарықтарда қатқан су кеңейіп, тасты іштен бұзып жібереді. Бұл үдеріс аязды мүжілудің нәтижесі болып саналады және құлаудың басты себептерінің бірі.
- Күшті жаңбыр мен қардың еруі де жартастар құлауының жиі кездесетін себебі болып табылады. Су топыраққа сіңіп, тау беткейлерінің негізін шайып кетеді, нәтижесінде жыныстар тіреуішін жоғалтады. Бұл жартастың босаңсуына және тастардың үзілуіне әкеледі. Әсіресе бос жынысты аймақтарда бұл өте қауіпті.
- Жартастардың құлауы бірнеше секундтан бірнеше минутқа дейін жалғасуы мүмкін және кең аумақты қамтиды. Тастардың қозғалу жылдамдығы сағатына 100 километрден асуы мүмкін. Олар тек сырғып қана қоймай, жерге соғылып, жан-жаққа шашырайды. Сол себепті зақым келтіретін аумақ едәуір үлкен әрі болжауға қиын болады.
- Жартастар құлауын мөлшері мен қозғалу сипатына қарай бірнеше түрге бөледі: ұсақ шөгінділерден бастап көлемді опырылуға дейін. Ең майда тас үгінділері қиыршық тасқа айналса, ал ірі тастардың салмағы бірнеше тоннаға дейін жетеді. Кейбір жағдайларда тас үйінділері өзен арналарын жауып, уақытша көлдердің пайда болуына себеп болады. Бұл көлдер кейін жарылып, тасқын туындатуы мүмкін.
- Тастардың өте жылдам және көп көлемде құлауы «тасты көшкін» деп аталады. Мұндай жағдай бәрін жайпап өтетін апатты сипатта болады — ормандар, жолдар, ғимараттар мен көпірлер жойылады. 2009 жылы Италияда осындай көшкін бүтіндей бір ауылды тас астында қалдырған. Мұндай апаттар сирек кездеседі, бірақ әсері өте жойқын.
- АҚШ-тағы Йосемити ұлттық саябағындағы «Өлім аңғары» — үздіксіз тасты құлау жиі тіркелетін ең танымал аймақтардың бірі. Мұнда жыл сайын ондаған жартас опырылу оқиғасы болады, кейбірі аса күшті болады. Осы себепті көптеген туристік бағыттар маусымдық түрде жабылады. Қауіпке қарамастан, бұл аймақ зерттеушілер мен экстремалдарды қызықтыруын тоқтатпайды.
- Жартастардың құлауы таулы жолдарда жиі апаттарға себеп болады, әсіресе биік таулы аймақтарда. Көліктер мүлдем жойылып кетуі мүмкін, ал адамдар ұзақ уақыт бойы жолда қалып қоюы ықтимал. Кей елдерде мұндай жерлерде арнайы металл торлар, галереялар мен тосқауылдар орнатылады. Мұндай инженерлік шешімдер апат қаупін айтарлықтай төмендетеді.
- Швейцария мен Австрияда жартасты бақылауға арналған арнайы орталықтар тәулік бойы жұмыс істейді. Олар қозғалыс сенсорларын, спутниктік түсірілімдерді және геофизикалық әдістерді қолданып, қауіпті уақытында болжайды. Осы жүйе арқылы тұрғындарды уақытылы көшіру немесе жолды жабу мүмкін болады. Мұндай бақылау адам өмірін сақтауға және шығынды азайтуға көмектеседі.
- Кейбір тау жыныстары жартастардың үзілуіне бейім келеді, мысалы әктастар, құмтастар мен тақтатастар. Бұл жыныстардың қабатты құрылымы оларды уақыт өте келе әлсіретеді. Ал гранит пен базальт секілді тығыз жыныстар төзімдірек болғанымен, кейбір жағдайларда олар да құлауы мүмкін. Геологиялық құрамды білу аймақтағы қауіп дәрежесін бағалауға мүмкіндік береді.
- Кейде жартастардың құлауы адам әрекетінің салдарынан болады, мысалы жол құрылысы, жару жұмыстары немесе пайдалы қазбаларды өндіру кезінде. Беткейдің табиғи тепе-теңдігінің бұзылуы тіпті бірнеше жылдан кейін де апатқа әкелуі мүмкін. Сондықтан мұндай жобаларда геотехникалық зерттеулер жүргізіледі. Қауіптің алдын алу үшін жартасты күшейту жұмыстары да жүргізіледі.
- Жер сілкінісі кезінде немесе одан кейін жартастардың құлауы жиі тіркеледі. Тіпті әлсіз сілкінулердің өзі тік беткейлерде жыныстардың бөлініп түсуіне себеп бола алады. Мұндай жағдайлар халық тығыз орналасқан аймақтар мен туристік бағыттар үшін аса қауіпті. Сондықтан сейсмикалық белсенділік те қауіп деңгейін бағалауда ескеріледі.
- Жартастар құлауы ландшафттың қалыптасуына да әсер етеді: тасты үйінділер, жартас алаңдары мен тік жартастар пайда болады. Ұзақ уақыт бойы бұл үдеріс таулардың мүжіліп, жыныстардың аңғарларға жиналуына әкеледі. Курум деп аталатын географиялық құрылымдар осындай ұзақ мерзімді тасты құлаулардан түзіледі. Бұл жерлерде ерекше өсімдіктер мен микроклимат қалыптасады.
- Ғалымдар жартастардың қозғалысын зерттеу үшін дрондар мен лазерлік сканерлеуді пайдаланады. Бұл технологиялар тіпті ең ұсақ жарықтар мен өзгерістерді де анықтауға мүмкіндік береді. Осы әдістердің көмегімен қауіпті аймақтарды ерте анықтап, апаттың алдын алуға болады. Мұндай ақпарат қауіпсіздік жүйелерін жетілдіруге де қолданылады.
- Халық ауыз әдебиетінде жартастар құлауы жиі кездеспейді, бірақ кейбір аңыздарда бұл табиғаттың немесе құдайдың ашуының белгісі ретінде сипатталады. Таулы жерлерде бүтін ауылдарды жойып жіберген құлаулар туралы аңыз-әңгімелер сақталған. Бұл аңыздарда көбінесе адам мен табиғат арасындағы үйлесімділік бұзылғанда жазалау келетіндігі баяндалады. Осылайша апат халықтың ұжымдық жадында орын алады.
Бұл керемет деректер жартастар құлауының қаншалықты күрделі әрі маңызды құбылыс екенін дәлелдейді. Олар тек жер бедерін өзгертумен шектелмей, адам өміріне, инфрақұрылымға және қоршаған ортаға айтарлықтай әсер етеді. Қазіргі технологиялар олардың алдын алуға көмектескенімен, табиғаттың күшін толық бақылауға болмайды. Сондықтан біз әрқашан табиғатқа құрметпен қарап, оның қауіптерін ескеріп әрекет етуіміз қажет.
