Біз өмір сүретін Жер планетасы бізге жақсы таныс сияқты көрінгенімен, ол әлі де көптеген таңғаларлық әрі жұмбақ құбылыстарды жасырып жатыр. Оның табиғи процестері мен құрылымына қатысты көптеген фактілер адамдарды ғасырлар бойы қызықтырып келеді. Көптеген қарапайым көрінетін нәрселердің артында күрделі және әлі толық зерттелмеген заңдылықтар жатыр. Назарларыңызға сіз біле бермейтін Жер туралы қызықты деректерді ұсынамыз.
- Жер — тіршілік бар екені анықталған жалғыз планета. Оның оттекке бай атмосферасы мен сұйық күйдегі судың молдығы тіршілік үшін ерекше қолайлы жағдай жасайды. Ғалымдар зерттеген басқа ешбір планетада осындай үйлесім байқалмаған.
- Жер шын мәнінде мінсіз шар пішінді емес. Оның экватор маңында сәл томпайып, полюстерінде сәл сплюснутылған пішіні геоид деп аталады. Мұндай пішіннің пайда болуына Жердің өз осінен айналуы себеп.
- Жер өз осінен сағатына шамамен 1670 шақырым жылдамдықпен айналады. Алайда бұл қозғалысты біз сезінбейміз, себебі гравитация мен инерция оны байқатпайды. Осы айналу тәуліктік күн мен түннің алмасуын қамтамасыз етеді.
- Жер Күнді бір толық айналып шығуға шамамен 365,25 күн жұмсайды. Осы қосымша ширек күнге байланысты әр төрт жыл сайын ақпан айында қосымша бір күн қосылады. Бұл — күнтізбе мен маусымдық өзгерістерді сәйкестендіру тәсілі.
- Жер мен Күннің арақашықтығы жыл бойы өзгеріп отырады. Перигелий кезінде арақашықтық 147 миллион шақырымға дейін қысқарады, ал афелийде 152 миллион шақырымға дейін ұлғаяды. Бірақ маусымдардың ауысуы осы қашықтыққа емес, Жер осінің еңкеюіне байланысты.
- Жер атмосферасының негізгі бөлігі — азот, ол шамамен 78 пайызды құрайды. Екінші орында — оттек, шамамен 21 пайыз, ал қалған үлесі аргон, көмірқышқыл газы және басқа газдар. Атмосфера Күннің зиянды сәулелерінен қорғайтын қалқан рөлін атқарады.
- Мантия — Жер қыртысы мен ядросының арасында орналасқан қабат және ол планетаның көлемінің шамамен 84 пайызын құрайды. Ол негізінен силикатты тау жыныстарынан тұрады және үнемі қозғалыста болады. Мантиядағы конвекциялық ағындар тектоникалық плиталардың қозғалуына, жанартаулар мен жер сілкіністерінің пайда болуына себеп болады.
- Жердің ішкі ядросы көбінесе темір мен никельден тұрады және оның температурасы шамамен 5700 градус Цельсийге дейін жетеді. Осы жоғары температураға қарамастан, ол қатты күйде қалады, себебі қысым өте жоғары. Бұл қатты ядро сұйық сыртқы ядромен қоршалған, ол Жердің магнит өрісін түзеді.
- Жердің магнит өрісі тіршілікті қорғауда маңызды рөл атқарады. Ол Күн желін және ғарыштық сәулелерді кері бағыттап, атмосфераның жойылып кетуіне жол бермейді. Магниттік полюстер уақыт өте келе біртіндеп орын ауыстырады және кейде полюстердің толық ауысуы да болады.
- Мұхиттар Жер бетінің шамамен 71 пайызын алып жатыр, бірақ олардың тек 20 пайызы ғана зерттелген. Терең мұхит қабаттары әлі толық ашылмаған және ғалымдар жаңа тіршілік иелерін үнемі тауып отырады. Мұхиттар климатты реттеп, көмірқышқыл газын сіңіруде маңызды рөл атқарады.
- Жер бетіндегі ең биік нүкте — Эверест шыңы, оның биіктігі теңіз деңгейінен 8848 метр. Алайда, егер планетаның ортасынан есептесек, экваторлық дөңестікке байланысты Эквадордағы Чимборасо тауы ең алыс нүкте болып есептеледі. Бұл биіктік өлшеудің әдісіне байланысты өзгеретінін көрсетеді.
- Жер бетіндегі ең терең нүкте — Тынық мұхитындағы Мариан шұңғымасы. Оның тереңдігі 11 000 метрден асады. Мұндай тереңдіктегі қысым өте жоғары болғандықтан, арнайы жабдықталмаған аппараттар мұнда жұмыс істей алмайды.
- Жердің жалғыз табиғи серігі — Ай. Ол шамамен 4,5 миллиард жыл бұрын Марс мөлшеріндегі аспан денесімен соқтығыс нәтижесінде пайда болған. Ай Жер осінің тұрақтылығын сақтап тұруға көмектесіп, толқын мен қайтуды тудырады.
- Жер бетіне күн сайын ғарыш шаңы мен микрометеориттер түсіп отырады. Бір күнде шамамен 100 тонна ғарыштық материал Жер атмосферасына енеді. Көпшілігі атмосферада жанып кетіп, жұлдыз жауғандай әсер қалдырады.
- Көк аспанның түсі — жарықтың атмосферада шашырауына байланысты құбылыс. Күндіз аспан көк болып көрінеді, себебі көгілдір жарық қысқа толқынды болғандықтан күшті шашырайды. Ал күн батарда жарық ұзын жол жүріп, қызғылт және қызыл реңктер береді.
- Жер бетінің температурасы өте әртүрлі болуы мүмкін. Антарктидада ең төменгі температура −89,2 °C, ал АҚШ-тағы Өлім аңғарында ең жоғары +56,7 °C тіркелген. Мұндай айырмашылық Жердің климаттық зоналарының қаншалықты алуан екенін дәлелдейді.
- Жер беті үнемі өзгеріп отыратын жүйе. Тектоникалық плиталардың қозғалысы тауларды қалыптастырып, жанартаулар мен жер сілкіністерін туындатады. Бұл процестер миллиондаған жылдар бойы жалғасып келеді және Жер бедерін құрайды.
- Жер атмосферасы бірнеше қабаттан тұрады және әр қабаттың өз қызметі бар. Ең төменгі қабат — тропосфера, мұнда ауа райы қалыптасады, ал жоғарғы қабаттар — термосфера мен экзосфера — Күннің зиянды сәулелерінен қорғайды. Әр қабатта күрделі физикалық және химиялық үдерістер жүреді.
- Жер орбитасы мінсіз шеңбер емес, сәл эллипс түрінде болады. Бұл Күннен келетін энергия мөлшеріне аздап әсер етеді. Бірақ маусымдардың ауысуы ең алдымен осьтің еңкеюіне байланысты.
- Құрлықтар мен мұхиттардың пайда болуы ұзақ геологиялық процестердің нәтижесі. Алғашқы суперконтиненттер шамамен үш миллиард жыл бұрын пайда болып, кейін бөлініп кетті. Қазіргі континенттер жылына бірнеше сантиметр жылдамдықпен жылжып отырады.
Бұл таңғажайып және қызықты деректер Жердің қаншалықты ерекше, күрделі және ғажайып планета екенін көрсетеді. Геологиялық, атмосфералық және биологиялық процестер бір-бірімен тығыз байланысты және олар тіршілік үшін қолайлы орта жасайды. Осындай деректермен танысу Жердің құндылығын тереңірек түсінуге көмектеседі және оны болашақ ұрпақ үшін сақтаудың маңызын арттырады. Жер туралы көбірек білу арқылы біз өз орнымызды және ғаламдағы рөлімізді жақсырақ ұғына аламыз.
