Тритондар — құрлық пен суды қатар мекендейтін ерекше қосмекенділер. Олар сырт келбетімен кесірткелерге ұқсас болса да, тіршілік салты бойынша бақалар мен саламандрларға жақын. Бұл кішкентай жаратылыстар табиғаттағы рөлімен және биологиялық қасиеттерімен ғалымдарды да, табиғатты сүйетіндерді де таңғалдырады. Назарларыңызға тритондар туралы сіз білмеуіңіз мүмкін деген қызықты әрі танымдық деректерді ұсынамыз.
- Тритондар нағыз саламандрлар тұқымдасына жатады және солардың туысы болып саналады. Олар сырттай кесірткеге ұқсайды, бірақ терісі әрдайым дымқыл, өйткені олар тек өкпе арқылы емес, тері арқылы да тыныс алады.
- Көптеген тритон түрлері екі кезеңді өмір сүреді, яғни жылдың бір бөлігін суда, екінші бөлігін құрлықта өткізеді. Көбею кезеңінде олар міндетті түрде су қоймаларына оралады.
- Жер шарында тритондардың 100-ден астам түрі бар, олар негізінен Еуропада, Азияда және Солтүстік Америкада таралған. Қазақстанда сирек кездесетін түрлері қорғалатын аймақтарда мекендейді.
- Еуропадағы ең ірі тритон — жоталы тритон, оның ұзындығы 18 сантиметрге дейін жетуі мүмкін. Аталықтары көктемгі көбею кезеңінде арқасында ерекше жота өсіреді, бұл оларды миниатюралық динозаврларға ұқсатады.
- Тритондардың терісі шырыш бөледі, бұл оларға ылғалды сақтау мен бактериялардан және зеңдерден қорғануға көмектеседі. Кейбір түрлерінің шырышы улы болады, бұл жыртқыштарды үркітеді.
- Бұл қосмекенділер — жыртқыштар. Олар құрттармен, жәндіктермен, ұлулармен және жәндіктердің дернәсілдерімен қоректенеді. Суда олар өткір көру қабілеті мен жылдам қозғалыстың арқасында олжа ұстайды.
- Тритондарда қайта қалпына келу (регенерация) қабілеті жақсы дамыған. Олар жоғалған аяқ-қолдарын, құйрығын, тіпті ішкі ағзалардың бөліктерін де қайта өсіре алады.
- Көбею кезеңінде аталық тритондар аналықтарға арнап ерекше «билеу» рәсімдерін орындайды. Олар құйрығын бұлғап, денесін ырғалтып, арнайы иіс заттар — феромондар бөледі.
- Аналық тритондар жұмыртқаларын бір-бірден су өсімдігінің жапырағына орап салады. Бұл әдіс жұмыртқаларды жыртқыштардан және сыртқы әсерлерден қорғауға көмектеседі.
- Жаңа туған тритон дернәсілдері судың ішінде сыртқы желбезекпен тыныс алады. Өсіп-жетілу барысында олар метаморфозға ұшырайды және құрлықта тіршілік ете бастайды.
- Қыста тритондар ұйқыға кетеді. Олар ағаш тамырларының астына, тастардың астына немесе індерге тығылып, тұрақты температура мен ылғалдылықты сақтайтын жерлерді таңдайды.
- Тритондар дене температурасын өздігінен реттей алмайды, сондықтан ауа райының өзгерісіне өте сезімтал. Олар әсіресе жылы әрі ылғалды күндері белсенді болады.
- Кейбір тритон түрлерінің терісі қызғылт сары немесе қызыл дақтармен боялған. Мұндай ашық түстер олардың улы немесе дәмсіз екенінің белгісі ретінде қызмет етеді.
- Табиғи жағдайда тритондар 6–14 жылға дейін өмір сүреді. Ал тұтқында, қолайлы жағдай жасалса, олардың жасы 20 жылға дейін жетуі мүмкін.
- Тритондар экожүйеде маңызды рөл атқарады. Олар ұсақ жәндіктердің санын реттеп, өздері де құстар, жыландар және кейбір сүтқоректілер үшін азық көзі болып табылады.
- Тіршілік ортасының жойылуы, су айдындарының ластануы және климаттың өзгеруі салдарынан көптеген тритон түрлері жойылып кету қаупінде тұр. Кейбір елдерде олар Қызыл кітапқа енгізілген және заңмен қорғалады.
- Олардың регенерациялық мүмкіндіктері биология мен медицинаның зерттеу нысанына айналған. Ғалымдар бұл қасиеттерді адам дене тінін қалпына келтіруде пайдалануды зерттеп жатыр.
- Тритондар адам үшін қауіпсіз, бірақ халық арасында оларға қатысты жалған түсініктер мен ырымдар сақталып келеді. Шын мәнінде, олар табиғатқа пайдасы мол, зиянсыз тіршілік иелері.
- Халық аңыздарында тритондар су перілерімен немесе жын-перілермен байланыстырылады. Дегенмен, бұл — шынайы өмірде ұсақ әрі бейбіт жануарлар.
- Кейбір тритондар ультракүлгін сәуледе жарқырайтын қасиетке ие, бұл олардың терісіндегі флуоресценция әсерінен байқалады. Бұл құбылыс олардың өзара байланысы мен көбею кезіндегі мінез-құлқына әсер етуі мүмкін.
Бұл қызықты деректер тритондардың табиғаттағы орны мен биологиялық ерекшеліктерін тереңірек түсінуге мүмкіндік береді. Олардың регенерацияға бейімділігі, мінез-құлқы және экожүйедегі маңызы шынайы таңданыс тудырады. Сіз білмеуіңіз мүмкін, бірақ тритондар — табиғи ортаның жағдайын көрсететін маңызды көрсеткіш. Оларды қорғау — қоршаған ортаның тепе-теңдігін сақтау жолындағы маңызды қадам.
